Σημειωμα για τα εργα ομβρίων
Στον απόηχο της έντασης των καιρικών φαινομένων και των πλημμυρών, με καταστροφές όπως αυτή που είδαμε στη Μάνδρα (και όχι μόνο), και με δεδομένη την μέχρι τώρα υποτίμηση της αναγκαιότητας για την προστασία των ρεμάτων και για έργα αντιπλημμυρικής προστασίας από τις κυβερνήσεις και τις δημοτικές διοικήσεις, είναι εύλογο και αναμενόμενο, η ανακοίνωση κατασκευής έργων ομβρίων/αντιπλημμυρικών έργων να προκαλεί θετικά αισθήματα ελπίδας στους κατοίκους.
Θα πρέπει ωστόσο η ιεράρχηση και επιλογή έργων ομβρίων αλλά και η μελέτη/σχεδιασμός τους να πληρούν μια σειρά κριτήρια, για να μπορεί κανείς να αναμένει ότι αυτά θα έχουν αποτελεσματικότητα και σκοπιμότητα για την προστασία των περιοχών από τις πλημμύρες. Ας μην ξεχνάμε ότι σήμερα δρομολογούνται «αντιπλημμυρικά» έργα, για τα οποία εκφράζονται τεκμηριωμένες αντιδράσεις από πολίτες και τοπικούς συλλόγους. Π.χ. Επένδυση κοίτης Ποδονίφτη, έργα στο ρέμα Ραφήνας, ρέμα Πικροδάφνης κ.α. Τα έργα που ξεκίνησαν πρόσφατα στις περιοχές Πολυδρόσου Χαλανδρίου και Πολυδρόσου Αμαρουσίου με ευθύνη των οικείων Δήμων, θα πρέπει να εξεταστούν με μια σειρά τεχνικά, περιβαλλοντικά, κοινωνικά κριτήρια.
Βασική αρχή για τον σχεδιασμό έργων ομβρίων είναι η ενιαία αντιμετώπιση μιας λεκάνης απορροής:
Η ισχύουσα νομοθεσία για την εκπόνηση μελετών δημόσιων έργων είναι απαρχαιωμένη (Π.Δ. 696/74, άρθρα 215,216), παρολαυτά, για τα ρέματα και την οριοθέτησή τους υπάρχει πρόσφατος νόμος, ο Ν.4258/2014 (ΦΕΚ Α΄94) «Διαδικασία Οριοθέτησης και ρυθμίσεις θεμάτων για τα υδατορέματα» και η αριθμ. οικ. 140055/17 (ΦΕΚ 428 Β/1522017): «Τεχνικές προδιαγραφές σύνταξης του περιεχομένου του φακέλου οριοθέτησης κατ' εφαρμογή της παραγράφου 5 του άρθρου 2 του Ν.4258/2014 Διευκρινίσεις για την εφαρμογή της διαδικασίας οριοθέτησης». Επίσης υπάρχουν οδηγίες από μεγάλα οδικά έργα όπως η ΠΑΘΕ, η Εγνατία Οδός (ΟΣΜΕΟ), κλπ.
1. Ενιαία λεκάνη απορροής
- Οι περιοχές μελέτης πρέπει να εξετάζονται σαν υπο-περιοχές της λεκάνης απορροής του κύριου αποδέκτη (φυσικού ρέματος ή τεχνικού), στον οποίο καταλήγουν τα νερά της βροχής. Π.χ. στο Χαλάνδρι διακρίνονται το ρέμα Χαλανδρίου και το ρέμα Ποδονίφτη (στο οποίο εκβάλλει τελικά και το ίδιο το ρ.Χαλανδρίου δυτικά της λεωφ.Κηφισίας).
- Θα πρέπει να εξετάζεται η λεκάνη απορροής ενός ρέματος ως ενιαίο οικοσύστημα (από τις κορυφογραμμές μέχρι την εκβολή της), μαζί με τις εξω-αστικές και αστικές υπολεκάνες της, και τα όποια έργα προτείνονται οφείλουν να έχουν σαν γνώμονα την προστασία του περιβάλλοντος και τη βελτίωση της συνολικής κατάστασης στη λεκάνη απορροής και όχι αποκομμένα.
- Θα πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα ώστε ο αποδέκτης (εκεί που καταλήγουν τελικά τα δίκτυα) να είναι επαρκής, ώστε να μην προκαλούνται πλημμύρες στα κατάντη και για να μην εμφανιστούν φαινόμενα ανάρρου (backflow). Η ύπαρξη ικανού αποδέκτη είναι θεμελιώδης όρος για να κατασκευαστούν έργα προς αυτόν.
- Μετά τα φαινόμενα πυρκαγιών, έχει γίνει κοινή πρακτική να γίνονται έργα στα ορεινά (ανάντη –συνήθως εξωαστικές λεκάνες), ώστε να οι καμένες επιφάνειες να αναδασωθούν και να κατασκευαστούν μικρής κλίμακας έργα (χαμηλά εμπόδια με λεκάνη ανάντη για τη συγκράτηση φερτών υλών (λάσπες, πέτρες, κλαδιά κλπ.), που να προστατεύουν τον αποδέκτη παρακάτω. Τέτοια έργα «Ορεινής υδρονομίας» είναι σχετικά φτηνά και όχι «φανταχτερά», αλλά με σημαντικότατη μεσο-μακροπρόθεσμη περιβαλλοντική συνεισφορά.
- Τέλος, τα εκάστοτε έργα μπορεί να χωρίζονται από διοικητικά όρια (π.χ. μια οδός μοιράζεται ανάμεσα σε 2 δήμους), αλλά ο σχεδιασμός τους οφείλει να είναι ενιαίος, δλδ να έχουν σχεδιαστεί με αντίστοιχες παραμέτρους, να υπάρχει συνέχεια από τα ανάντη προς τα κατάντη και να καταλήγουν όλα τα όμβρια σε αγωγό που να έχει λάβει υπόψη του όλη την λεκάνη που καταλήγει σε αυτόν. Σε περίπτωση επομένως περιοχών που χωρίζονται ανάμεσα σε 2 ή περισσότερους φορείς, είναι αναγκαίο να υπάρχει συνεννόηση και κοινές παραδοχές μεταξύ όλων των εμπλεκόμενων, για τον σωστό σχεδιασμό και κατασκευή.
2. Παραδοχές και παράμετροι σχεδιασμού μιας μελέτης:
Η ισχύουσα νομοθεσία για την εκπόνηση μελετών δημόσιων έργων είναι απαρχαιωμένη (Π.Δ. 696/74, άρθρα 215,216), παρολαυτά, για τα ρέματα και την οριοθέτησή τους υπάρχει πρόσφατος νόμος, ο Ν.4258/2014 (ΦΕΚ Α΄94) «Διαδικασία Οριοθέτησης και ρυθμίσεις θεμάτων για τα υδατορέματα» και η αριθμ. οικ. 140055/17 (ΦΕΚ 428 Β/1522017): «Τεχνικές προδιαγραφές σύνταξης του περιεχομένου του φακέλου οριοθέτησης κατ' εφαρμογή της παραγράφου 5 του άρθρου 2 του Ν.4258/2014 Διευκρινίσεις για την εφαρμογή της διαδικασίας οριοθέτησης». Επίσης υπάρχουν οδηγίες από μεγάλα οδικά έργα όπως η ΠΑΘΕ, η Εγνατία Οδός (ΟΣΜΕΟ), κλπ.Μερικές βασικές έννοιες για τη μελέτη ομβρίων:
- Η όμβρια καμπύλη (σχέση έντασης-διάρκειας), με την οποία ποσοτικοποιείται το φαινόμενο της βροχόπτωσης. Αυτές συντάσσονται με βάση βροχομετρικά δεδομένα από αξιόπιστους σταθμούς μέτρησης και επικαιροποιούνται στο πέρασμα του χρόνου, ώστε να λαμβάνεται υπόψη η αλλαγή στο κλίμα κάθε περιοχής. Σήμερα τις αναρτά το ΥΠΕΚΑ στην ιστοσελίδα του.
- Η περίοδος επαναφοράς (Τ) του πλημμυρικού φαινομένου. Π.χ. Τα ρέματα μελετώνται για Τ=50 χρόνια (δλδ για φαινόμενο που θα συμβεί μια φορά κάθε 50 χρόνια), και μερικές φορές για Τ=100 χρόνια. Οι συλλεκτήρες ομβρίων για Τ=10-20 χρόνια, οι δευτερεύοντες αγωγοί για Τ=2-5 χρόνια κ.ο.κ).
- Οι συντελεστές απορροής C (δλδ ποιο ποσοστό από μια βροχόπτωση απορρέει σε σχέση με αυτό που απορροφάται από το έδαφος). Αυτός σχετίζεται με τις χρήσεις γης και τα πολεοδομικά στοιχεία μιας περιοχής (κάλυψη, πρασιές, πράσινο κλπ.)
- Ο χρόνος συρροής (tc), δλδ η ώρα που χρειάζεται το βρόχινο νερό μέχρι να εισέλθει στο δίκτυο. Γενικά, όσο μικρότερος, τόσο πιο δυσμενές για τη ροή μέσα στο δίκτυο. Συνακόλουθα, όσο πιο εκτεταμένα τα αστικά δίκτυα ομβρίων, τόσο γρηγορότερα φτάνουν τα όμβρια στον αποδέκτη. Η φυτοκάλυψη έχει ευεργετική επίπτωση καθώς συγκρατεί και επιβραδύνει τη ροή.
- Επομένως, είναι αναγκαίο να γίνεται πρόβλεψη στο πέρας του χρόνου ζωής ενός έργου (για έργα πολιτικού μηχανικού όπως τα δίκτυα ομβρίων συνήθως 40 χρόνια), της εξέλιξης των παραπάνω στοιχείων και ο σχεδιασμός να γίνεται για την δυσμενέστερη συνθήκη (π.χ. μια περιοχή μπορεί να είναι χωράφια, αλλά να προβλέπεται να πολεοδομηθεί και να χτιστεί, οπότε θα πρέπει να ληφθεί υπόψη η δυσμενής συνθήκη δλδ ότι έχει χτιστεί με εξάντληση της κάλυψης και όχι όπως είναι τη στιγμή σύνταξης της μελέτης).
- Επίσης, κριτήρια τα οποία στο παρελθόν ήταν δημοφιλή (π.χ. κάλυψη των ρεμάτων από κιβωτιοειδείς οχετούς και ενίοτε μετατροπή τους σε δρόμους) σήμερα είναι προφανώς λάθος. Τα ρέματα πρέπει να οριοθετούνται με διαδικασία μελέτης – δημόσιας διαβούλευσης – έγκρισης (έκδοση Π.Δ. με ΦΕΚ)– εφαρμογής οριοθέτησης, ώστε να προστατεύεται η ευρεία κοίτη τους και να παραμένουν ανοιχτά και όσο το δυνατόν με φυσικά ή «φιλικά» πρανή και κοίτη. Επιπλέον, όσο μεγάλο κιβώτιο και αν κατασκευαστεί υπόγεια, καμιά δύναμη δεν μπορεί να «υποχρεώσει» τα νερά να μπουν σ’αυτό παρά μόνο τα φρεάτια/σχάρες υδροσυλλογής, τα οποία συνήθως είναι λιγοστά και συχνά βουλώνουν από λάσπες και φερτά, με αποτέλεσμα τα όμβρια να ρέουν επιφανειακά με άτακτο τρόπο και να πλημμυρίζουν τις παρακείμενες περιοχές. Με τραγικό τρόπο φάνηκε ότι για τις πλημμύρες τεράστιο ρόλο έπαιξαν οι ανθρωπογενείς επεμβάσεις χωρίς σχέδιο και στρατηγική.
3. Μερικά συμπεράσματα
Με βάση τα παραπάνω, τα έργα ομβρίων στην εποχή της κλιματικής αλλαγής και των πλημμυρών στην Αττική θα πρέπει να σχεδιάζονται με γνώμονα την συνολική αντιμετώπιση και την περιβαλλοντική προστασία και όχι μόνο με κριτήριο αν κάποιοι δρόμοι κατακλύζονται από όμβρια όταν βρέχει (όσο και αν αυτό είναι ενοχλητικό και κάποιες φορές επικίνδυνο –θα πρέπει να γίνεται ιεράρχηση κινδύνων) και να επιλέγονται έργα μακροπρόθεσμης βελτίωσης και θετικής απόκρισης σε μελλοντικές συνθήκες (π.χ. έργα ορεινής υδρονομίας, έργα συγκράτησης και «χρονικής υστέρησης» ομβρίων, έργα που διευκολύνουν την κατείσδυση στο έδαφος) και όχι κατά κανόνα νέα υπόγεια έργα ή την επέκταση των υφιστάμενων δικτύων). Παράδειγμα ενδεικτικό αλλά όχι αναγκαστικά προτεινόμενο: Κάποιες πολεοδομίες σε χώρες της Ε.Ε. επιβάλλουν σε νεόδμητα κτήρια να διαχειρίζονται τα όμβρια του οικοπέδου τους π.χ. με κήπους, με πράσινες στέγες και στέρνες και αρνούνται να επιβαρύνουν τα υφιστάμενα δίκτυα με νέες «σκληρές» (καλυμμένες) επιφάνειες.Έχοντας υπόψη αυτή τη θεώρηση, τα έργα που εξαγγέλθηκαν στο Πολύδροσο, με βάση την ανάρτηση στην ιστοσελίδα του Δ.Χαλανδρίου (5 σχέδια και μια ανακοίνωση) βασίζονται στην επικαιροποίηση μελέτης που είχε εκπονηθεί και εγκριθεί το 1968, και αφορούν αγωγούς ομβρίων και φρεάτια υδροσυλλογής (σχάρες 3 ανοιγμάτων) κατά μήκος οδών του Πολυδρόσου και του Κέντρου Χαλανδρίου με τελικό αποδέκτη το ρέμα Χαλανδρίου. Κάποιες παρατηρήσεις:
Δεν αναφέρεται αν έχουν επικαιροποιηθεί οι παράμετροι σχεδιασμού (όμβρια καμπύλη, χρόνοι συρροής, συντελεστές απορροής), καθώς από το 1968 μέχρι σήμερα πολλά έχουν αλλάξει στις βροχοπτώσεις της περιοχής, ούτε αν έχει ληφθεί υπόψη η εξέλιξη της περιοχής μέσα στα 50 χρόνια που μεσολάβησαν (δόμηση, πράσινο, οδοποιία κλπ.). Ενδεχομένως να έχει γίνει κάτι τέτοιο στην Τεχνική Έκθεση της μελέτης, η οποία δεν έχει αναρτηθεί. Το πιο πιθανό είναι να έχουν επικαιροποιηθεί τα ποσοτικά στοιχεία και όχι τα ποιοτικά (γιατί τότε θα είχαμε νέα μελέτη και όχι επικαιροποίηση).
Αναφέρεται ότι η επίπτωση στο ρέμα Χαλανδρίου είναι πολύ μικρή, καθώς η αποχετευόμενη λεκάνη αντιπροσωπεύει πολύ μικρό ποσοστό της λεκάνης του ρέματος (3% στη συμβολή με τον Ποδονίφτη –ασφαλώς περισσότερο στα σημεία εκβολής –τα οποία είναι τα κρίσιμα). Αναφέρεται ότι η συμπεριφορά του ρέματος έχει βελτιωθεί μετά την επένδυση των πρανών με συρματόπλεκτα κιβώτια (σαραζανέτ) στην περιοχή του Κέντρου Χαλανδρίου (εργολαβία της Περιφέρειας Αττικής «ΕΡΓΑ ΑΥΞΗΣΗΣ ΠΑΡΟΧΕΤΕΥΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΡΕΜΑΤΟΣ ΧΑΛΑΝΔΡΙΟΥ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΟΔΩΝ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΓΡΙΒΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΧΑΛΑΝΔΡΙΟΥ»). Ωστόσο, επειδή ισχύει η εξίσωση συνέχειας (ό,τι ποσότητα εισέρχεται σε κάποιο σημείο πρέπει να εξέλθει επίσης), τα εν λόγω έργα (επενδύσεις) επιταχύνουν μεν την ροή στην ζώνη επένδυσης, αλλά δεν λαμβάνεται υπόψη αν η παροχετευτικότητα του ρέματος είναι αντίστοιχη παρακάτω και υπάρχουν ενδείξεις ότι υπάρχει στένωση στη διέλευση κάτω από την Κηφισίας, οπότε η επάρκεια αποδέκτη βρίσκεται σε ερωτηματικό.
Σε σχέση με τον αναγκαίο συντονισμό και συνάφεια της μελέτης με την αντίστοιχη μελέτη στο Πολύδροσο Αμαρουσίου, έχει σταλεί επιστολή της Τ.Υ. Δ.Χαλανδρίου προς τον Καραμέρο της Περιφέρειας να μεριμνήσει για τον συντονισμό (σωστό είναι), αλλά αυτό υποδηλώνει ότι μέχρι στιγμής κάτι τέτοιο δεν έχει γίνει, οπότε δεν τηρείται η αρχή της ενιαίας αντιμετώπισης για τις περιοχές των 2 δήμων που ανήκουν στην ίδια λεκάνη (του ρ.Χαλανδρίου).
Σε κάθε περίπτωση, σημαντικά στοιχεία για τον σχεδιασμό έργων ομβρίων και για την προστασία των ρεμάτων, τα οποία υπήρξαν θέσεις της παράταξης «Αντίσταση με του Πολίτες Χαλανδρίου», τόσο στις συζητήσεις όσο και γραπτά (βλ. σχετικό άρθρο Τ.Ιωάννου στην εφημερίδα «Στάση»), δεν φαίνεται να έχουν ληφθεί υπόψη στο εν λόγω έργο.
Ενδεχομένως η Τεχνική Υπηρεσία να έχει διερευνήσει τα ζητήματα εγκυρότητας της μελέτης του 1968 και να έχει καταλήξει σε συμπέρασμα του τύπου «καλύτερα κάποια έργα παρωχημένα παρά καθόλου έργα», αλλά και πάλι αυτό δεν συνάδει με τις αρχές που όφειλε να έχει μια δημοτική αρχή της αριστεράς.
Εναλλακτικά της τακτικής που ακολουθήθηκε για κατασκευή δικτύων στο Πολύδροσο με τις συνθήκες που περιγράφηκαν, παραμένει το ερώτημα της προστασίας του ίδιου του ρέματος Χαλανδρίου και της αντιμετώπισης και προστασίας του σύμφωνα με τα παραπάνω σαν οικοσυστήματος. Γνωρίζουμε ότι το ρέμα έχει οριοθετηθεί με Π.Δ. (ΦΕΚ 659/Δ/1995), όμως οι οριογραμμές του έχουν παραβιαστεί από οικοδομικές και άλλες δραστηριότητες. Υπάρχει ανάγκη για εφαρμογή των οριογραμμών αυτών.
Δήμητρα Κυρρίλου